BIOS və CMOS
BIOS – basic Input/Output System: Sadə giriş-çıxış sistemi
Loru dildə desək BIOS anakart üzərindəki bütün hissələri bir bir ilə tanış edir. Hansı hissənin harda olduğunu təyin edər və digərlərinə bildirər. BIOS EEPROM quruluşludur (EEPROM: Electrically Erasable Programmable ReadOnly Memory). Kompüter sönsə belə proqramlar silinməz. Sistem açıldıqdan sonra detalların bir biri ilə xəbərləşməsini əməliyyat sistemi təmin edər.
CMOS– Complementary Metal Oxide Semiconductor. CMOS BIOS ilə əlaqəli dəyişənləri, yəni proqramı deyil, sadəcə BIOS-dakı proqramlar tərəfindən oxunacaq verilənləri saxlayır. CMOS RAM quruluşludur. Yəni enerji kəsilərsə bütün verilənlər silinər. Bunun qarşısını almaq üçün ayrıca batareyadan istifadə olunur. Kompüter sönmüş olsa belə bu batareya CMOS-u enerji ilə təmin edir. Bu batareya dəyişdirilə bilər. Bu enerji kəsilərsə CMOS sistem tənzimləmələrini sıfırlayar, tarix və saat göstəricisinin istehsal tarixini göstərməsi kimi.
Pc-nin ilk açılışında BIOS məlumatları görünür. BIOS istehsalçısının adı, Prosessor, RAM və digər hissələr haqqında məlumatlar, BIOS versiyası, CMOS-a daxil olmaq üçün qısayollar bu ekranda göstərilir. PC hissələri CPU ilə əlaqə yaratmak üçün proqrama ehtiyac duyarlar. Bu proqramlar 3 ayrı yerdə ola bilərlər: Klassik BIOS: Anakart üzərindəki ROM içində, BYOB : Genişləmə kartı üzərindəki ROM içində, Sürücü proqramı ilə əməliyyat sistemi içində.
İndi isə qısa olaraq CMOS köməkçi proqramı ilə tanış olaq: Əlbəttə ki, hər istehsalçının CMOS proqram görünüşü eyni deyil, ancaq fərqli quruluşlarda olsalar da eyni funksiyanı yerinə yetirirlər. Bu məqaləmizdə “PhoenixBIOS Setup Utility” görünüşlərindən istifadə edərək bu proqram haqqında qısa da olsa məlumat verməyə çalışacağıq
.
“Main” və ya “Standart CMOS Setup” menyusundan saat, tarix və disk xüsusiyyətlərinə müdaxilə edə bilərsiniz.
“Advanced” bölümü altında bir çox digər BIOS tənzimləmələri edə bilərsiniz. Qeyd etdiyimiz kimi, bu bölmədə gördükləriniz fərqli ola bilər. Bu haqda məlumatsız olanların BIOS-da dəyişiklik etmələri məsləhət görülmür. Bilmədən olunan dəyişikliklər bəzi sistem xətalarına, sistem ilişmələrinə yol aça bilər. Buna görə də ehtiyatlı davranmağınız tövsiyə olunur. Hər dəfə BIOS-da dəyişiklik etmək qərarı verdikdə çalışmaq lazımdır ki, eyni vaxtda yalnız bir konfiqurasiyanı dəyişəsiniz, çünki bu xətanın yaranma səbəbini təyin etməkdə kömək ola bilər. Bir neçə dəyişikliyi eyni vaxtda etdikdən sonra sistem xətası baş verərsə, hansı dəyişikliliyin düzgün və ya səhv olmasını təyin etmək çətinləşər.
“Security” bölməsi adından da göründüyü kimi təhlükəsizlik tənzimləmələri etmək üçündür.
“Boot” bölməsi altından isə Sistemin ilkin açılış diskini, yəni sərt diskdənmi, yoxsa cd-dənmi başlamasını tənzimləyə bilərsiniz.
“Exit” bölümü isə proqramdan çıxış üçündür. Buradan istəyə bağlı olaraq etdiyiniz dəyişiklikləri yadda saxlayıb və ya ləğv edib, zavod tənzimləmələrinə geri dönüb proqramdan çıxa bilərsiniz.
Bir şeyi nəzərə almaq lazımdır ki, yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, bütün BIOS menyuları eyni deyildir. Sizin qarşılaşacağınız ekran tamam başqa ola bilər!
PC açıldıqda ilk işləyən hissə CPU-dur. Əvvəlcə “power good” adlanan kabel CPU-ya düzgün enerji gəlib gəlmədiyini yoxlamaq üçün oxunur. Daha sonra BIOS üzərindəki bir proqram olan POST müddəti başlayar. POST hər açılışda sistemi xətalara qarşı yoxlayan bir proqram işləmə müddətidir. Bütün hissələrə “özünüzü yoxlayın” əmrini göndərər və xəta yarandığı halda bu xəta haqqında “Beep” səsləri və ya yazılı mesajlar şəklində məlumat verər. “Beep” səslərinin istifadəsi azalmışdır. Xüsusi beep səslərini başa düşmək üçün anakart kitablarına baxılmalıdır. 1 və 2 qısa səs : hər şey qaydasındadır, 1 uzun+3 qısa səs : ekran kartı yoxdu və ya xətalıdır, davamlı səslər: RAM yoxdu və ya xətalıdır mənasını verər. Ekrana görüntü ötürüldükdən sonra xətalar haqqında yazılı mesajlar görünər.
POST kartları:
POST kartları adətən PCI genişləmə yuvalarına taxılır və xətalar barəsində məlumat verər. Ancaq xətaları düzəltməz, sadəcə həll üçün hansı hissəyə baxmaq lazım olduğunu bildirər.
BIOS-un yeni versiyalarının çıxmasıyla, ya da virus təsirindən silinməsi kimi hallarda BIOS-u yeniləmə ehtiyacı yarana bilər. Yeniləmə üçün əvvəlcə anakart modeli , hazırki BIOs versiyası öyrənilməlidir. Əgər vacib isə BIOS yenilənməsi edin. Lazımı BIOS flash proqramından istifadə etdiyinizə əmin olun. Bu proqramların əvvəlki versiyanın kopyasının alınması xüsusiyyəti vardır, bundan istifadə edərək “backup” alın. BIOS flash əməliyyatı zamanı komputerinizi söndürməyin, və əgər varsa PC-ni UPS-ə qoşun. BIOS flash proqramını və BIOS üçün yükləmə fayıllarını istehsalçının internet səhifəsindən əldə edin. Bütün açıq proqramlarınızı bağlayın və lazımı əmrləri düzgün icra edin.
CMOS mənbəli xətalar:
Açılışda alınan bəzi xəta mesajları, CMOS Configuration mismatch (CMOS konfiqurasiya uyğunsuzluğu), CMOS date time not set(CMOS tarix və zaman nizamlanmayıb), No boot device available(İstifadə olunacaq boot cihazı mövcud deyil), CMOS battery state low(CMOS batareyası zəifdir), kompüter tarixinin hər açılışda sıfırlanması, bəzən Windows-un açıla bilməməsi kimi xətalar CMOS mənbəli ola bilər. Bunun səbəbi isə CMOS batareyasının tərpənməsi, toz yığılması, çipin sıradan çıxması və enerji xətaları ola bilər. Bu səbəbləri aradan qaldıraraq yaranmış xətaları düzəltmək olar.
Müəllif: Röyal Əmrahov
