Fonetika Bölməsina aid Qeydlər

Fonetika bölməsina aid qeydlər :

• Fonetika – danışıq səslərini öyrənir.
• Fəal danışıq üzvləri – dil, dodaq, səs telləri
• Danışıq səsləri fərqli xüsusiyyətlərinə görə iki növə bölünür: saitlər, samitlər.
• Saitlər ağız boşluğunda sərbəst və maneəsiztələffüz olunur. Buna görə də onlar aydın şəkildə və avazlasəslənir. Saitlərin daha bir xüsusiyyəti heca əmələ gətirməsidir.
• Samitlərin tələffüzündə isə ağız boşluğunda müxtəlif maneələr olur.
• Uzanmayan saitlər – ı, ü
• Sonor samitlər : l, m, n, r
• Burun samitləri : m, n
• Sonu cingiltili samitlə bitən söz tələffüz zamanı cing —- kar

Çəkic [ çəkiç ] kitab [ kitap ]

İstisna * qutab [ qutab ]

• Sonu kar samitlə bitdikdə dəyişilmir.
• İsmin yönlük halında tələffüz zamanı açıq sait qapalı saitə keçir : babaya (babıya), nənəyə (nəniyə) və s.
• Sözə saitlə başlanan şəkilçi və ya söz artırdıqda – kitab (kitap) +a = kitaba (b)
• Sözə samitlə başlanan şəkilçi və ya söz artırdıqda – kitab rəfi ( kitap rəfi)
• Əgər çoxhecalı əsl Azərbaycan sözünün sonu Q və ya K ilə bitirsə, diqqət edirik!

Ələk (Ələx`) – kəpənək ( kəpənəx`) ayrılıqda (x`) şəklində tələffüz edilir. Saitlə başlanan şəkilçi artırdıqda isə:

ələyin (y) , ələyə (y) və s. Bu halda tələffüz şəklini (ələx`in) formasında yazmaq yanlışdır.

Qonaq ( qonax ) – otaq ( otax ) – ayrılıqda (x) şəklində tələffüz edilir. Saitlə başlanan şəkilçi artırdıqda isə:

Qonağın (ğ) – qonağa (ğ)

• Hansı halda saitlə başlanan şəkilçi artıqdıqda x ➡ ğ, k ➡ y əvəzlənməsi baş verir ? – yalnız əsl Azərbaycan sözlərində
• Ahəng qanunu – dilimizin əsas fonetik qanunudur. Sözdə qalın və incə saitlərin ahənginə, bir-birini izləməsidir. Şəkilçi kökə ahəngə uyğun artırılır. 4
• Dodaq ahəngi dedikdə dodaqlanan və dodaqlanmayan saitlərin ahəngi nəzərdə tutulur.
• Damaq ahəngi incə və ya qalın saitlərin bir-birini izləməsidir.
• Milli sözlər ahəngə tabe olsa da, bütün ahəngə tabe olan sözlər milli DEYİL!
• Ahəng qanunu pozulmuş bütün sözlər alınma deyil! İstisnalar var : ilan, işıq, inam, elat, ilğım, ildırım, ilıq, işartı, ilxı, tikan, sanki, islaq, gedişat, quzey, islanmaq, inanc, işıldamaq, inan, sevda və s
• Milli şəkilçilərimiz ahəng qanununun tələbinə görə iki və dörd cür yazılır..
• Sözdə ahəng qanunun ən çox gözlənildiyi yer –Köklə şəkilçinin qovuşduğu yer
• Adi halda sözün son hecasına düşən vurğu həmin söz xitab kimi işləndikdə vurğu əvvələ keçə bilər!
• Əvvəllər ahəng qanununa tabe olmasa da, fleksiyaya uğrayıb ahəngə tabe olan alınma sözlər :
• Adəm – adam
• Maşina – maşın
• Qazeta – qəzet
• Vedro – vedrə
• Azərbaycan dilində vurğunun uç növü var:

1.Heca vurğusu
2.Məntiqi vurğu
3.Həyəcanlı vurğu

• Vurğu qəbul edən heca vurğulu heca adlanır. Vurğulu heca vurğusuz hecalardan iki əlamətə görə fərqlənir:
• 1. Yüksək səs tonuna malik olur 2. Qüvvətli tələffüz olunur.
• Türk mənşəli sözlərdə vurğu əsasən sözün son hecasına düşür. Məs: sarı’, danla’, danışıq’, İstisna olaraq vurğusu əvvələ düşən əsl Azərbaycan sözləri də var: dü’nən, bi’ldir, sa’nki, ne’cə, ni’yə, a’ncaq, ba`yaq, la’kin, ye’nə, ya’lnız və s. İlk hecasına m,p,r,s samitlərinin qoşulması ilə yaranan sifətin çoxaltma dərəcəsində olan sözlərdə də vurğu əvvələ düşür. Məs:qa’pqara, bo’mboz, bü’sbütün, tə’rtəmiz və s
• Vurğu qəbul etməyən şəkilçilər :

İsimlərdə : ov, ova, yev, yeva + gil + şəxs xəbərlik şəkilçiləri

Feillərdə : ma(mə) inkarlıq + madan(mədən)

Zərflərdə : la + ca + casına + ən

-dək, -can şəkilçiləşmiş formaları

-mi şəkilçiləşmiş sual ədatı

• Qeyd ! Vurğu qəbul etməyən şəkilçidən sonra vurğu qəbul edən şəkiilçi varsa, vurğu yerini dəyişmir !
• Vurğusu dəyişməklə mənası dəyişən bəzi sözlər:

Genetik, elektrik, estetik, xülasə, romantik, qrafik, komik, akademik, mütləq

• Dilimizdəki bütün səslərin əlifbada xüsusi hərflə işarəsi yoxdur.
• Heca, vurğu və ahəng qanunu sözün yazılı təhlil formasına əsasən aparılır.

 

Müəllif: Rəhimə Mürvətova