Azərbaycan dilindən Fonetika bölməsinə aid – Qısa konspekt

Azərbaycan dili – Fonetika Qısa konspekt

 

1.Yazlı və şifahi nitq hansı Vahidlərdən ibarətdir?
Səslər,hərflər,sözlər,cümlələr.

2.Dilin ən kiçik vahididir…
Səs və hərf

3.Fonetika nəyi öyrənir?
Danışıq səslərin

4.Fonetkanın mövzuları Hansılardır?
Ahəng qanunu,heca,Vurğu,səs artımı,Səs düşmü.

5.Fonetika nə deməkdir?
Fone(səs) tika elm.

6.Danışıq zamanı tələfüz etdiymiz səslər nə adlanır?
Danışıq səsləri

7.Danşıq üzvələri hansılardır.?Neçə yerə bölnür?
2 yerə bölnür.fəal və qeyri fəal danışıq üzvləri.

8.Fəal danışıq üzvləri hansılardır?
Dil ,dodaqlar,səs telləri.

9.Qeyri -fəal danışıq üzvləri hansılardır?
Ağız boşluğu,qırtlaq,nəfəs borusu,Ağ ciyərlər.dişlər,burun boşluğu,Alt çənə.

11.Ən fəal danışıq üzvi hansıdır?
Dil

12.Səsləri hərfdən fərqləndirmək üçün nədən istifadə olunur…
Transkribsiyadan

13.Danışıq səslər hansılardır?və nəyə görə təsnif olunur?
.Saitlər
1.Ağız boşluğunda sərbəst və mənasız tələfüz olunur
2.Avazlı olur
3.Heca yaradır
4.Bir sıra hallarda uzun tələfüz olunur
5.Musiqili səslərdir.
.Samitlər
1Agız boşluğunda maneyəyə rast gelir hemin maneyeni def ederek yaranır.
2Küylü bəzən də,avazlı olur
3Heca əmələ gətirmir ,hecanı formalaşdırır
4Uzun tələfüz olunur

14.Danışıq Səslıri əmələ gəlmə yerinə görə neçə yerə bölnür hansılardır.?
1Agız səsləri
2Burun səsləri

15.Burun səsləri hansılardır?
MN

16.Ağız səslər?
MN dan başqa yerdə qalan bütün səslər.

17.Hərf nədir?
Hərf danışıq səsinin yazıdakı şərti işarəsidir.Hərf yazılır və görülür,Səs isə deyilir və eşidilir.

18.Saitlər əmələgılmə yernə görə necə yerə bölnür hansılardır?
3 yerə bölnür.
1Dilin arxa və ön hissəsində yaranmasına görə(dilin üfiqi vəziyətinə görə)
Qalın[a,ı,o,u,]
İncə[ə,e,i,ö,ü]
2Alt çənənin açılma dərəcəsinə və dilin üst damağa doğru qalxıb enməsinə görə
Açıq[a,ə,e,o,ö,]
Qapalı [ı,i,u,ü]
3Dodaqların vəziyətinə görə
Dodaqlanan[o,u,ö,ü]
Dodaqlanmayan[a,ə,e,ı,i,]

19.Eycinsli saitlər necə tələfüz olunur?
Səsin biri düşür ,Biri uzanır
Məsələn:aa[a:]- Saat [Sa:t]
Əə[ə:]-mətbəə [mətbə:]
ii [i:]-bədii [bədi:]

20.Müxtəlif cinslilər necə tələfüz olunur?
Əvəlki səs düşür ikinci səs uzanır.Məsələn:
əa[a:]-Səadət[Sa:dət]
Üə[ə:]-Müəllim[Mə:llim]
Üa[a:]-Müavin [Ma:vin]
ov [o:]-dovşan [do:şan]
öv[ö:]-bənövşə [bənö:şə]

21.Düşmə və uzanma olmayan sözlər hansılardır?
zövq,sövq,şövq,mövsüm,dövran,plov,bülov.və.s

22.Hansı sözlərdirki y əlavə olunur?
Müxtəlif saitin yanaşı gəldiyi bəzi sözlər.
Məs:Ailə[Ayilə],Nailə[Nayilə],Səidə[Səyidə]

23.Hansı sözlərdə dəyşilik baş vermir?

Aktual,Sauna,sual,fauna,bəraət,sücaət,xaos,Məcmuə,mətbuat

 

24.Hansı sözlər o ilə yazlır a kimi tələfüz edilir,?
Rus Avropa mənşəli sözlər.proqram[praqram],motor[motor],orjinal[orjinal],Moskva [Maskva].
Sonu a,ə,saitlərlə bitən çoxhecalı sözlərə y ilə başlayan şəkilçi qoşulduqda tələfüz zamanı həmin saitlər qapalı saitə kecir.Məsələn:
Ana+ya,Başla+yır, və s.

25.Sözə isimin hansı halının şəkilcisin artırdıqdça söz fərqli tələfüz olunur?
Yönlük hal.Məsələ:Dolcaya [dolcuya]

26.Ea səs birləşməsi necə tələfüz olunur.?
Ea -iya kimi Məsələn.Teatr [Tiyatr] okean [okiyan].

27.Samit səs nədir?
Ağız və boğaz boşluğunda maneyəyə rast gələrək tələfüz edilən ,küyün iştirakı ilə əmələ gələn səslərlərə samit səslər deylir.

28.Səs tellərinin iştirakına görə samitlər necə yerə bölnür və hansılardır?
2 yerə bölnür
1cingiltili 2 kar

29.Cingilitili samitlər hansılardır?
[B],[c],[d],[g],[ğ],[j],[q],[l],[m],[r],[v],[y],[z].

30.Kar samİtlər hansılardır?
[ç],[f],[h],[x],[x],[k],[k],[p],[s],[ş],[t].

31.Sonor nədir?
Qarşılığı olmayan

32.Hansı cingiltili samitlər sonordur?
[L,M,N,R,]

33.Hansı kar samit sonordur?
[H]

34.Samitlərin tələfüzü zamanı hansı hadisələr baş verir?
Qq da Birinci qalanlarında ikinci səs öz qarşılığı ilə əvəz olunur
Məsələn:
Qq[kq]-doqquz[dok’quz]
tt[td] hətta [hətda]
Pp[pb]tappıltı [tapbıltı]
Kk[kg] səkkiz -[səkgiz]
Yy[y] vəziyyət [vəziyət]

35.Hansı sözlər Yy ilə yazlır və Yy ilədə tələfüz edilir?
Niyyət ,Qəyyum, səyyarə və.s

36.K,q samitlə olan sözlərdə K-y q-ğ əvəzlənməsin nədən bilmək olar ?
Saitlə başlayan söz və şəkilci əlavə edildikdə.məs:çörək+ə-çörəyə,tuyuq+un-tuyuğun.

37.Sonu X və ğ tələfüz edilən sözlər necə yazlır?
Q hərifilə

Məsələn:qoruq-[qorux],tuyuq-tuyuğ və s.

 

38.Hansı sözlər NB-[Mb]kimi tələfüz olunur?

Mənbə[məmbə],minbər[mimbər].Şənbə [şəmbə],zanbaq [zambax].

 

39.Mb ilə yazlıb və Mb ilə də tələfüz edilənlər hansılardır?
Kömbə,kombinat,pambıq,

40.Sonu [n,M] ilə bitən sözlər hansı halda [nan] kimi tələfüz edilir?
Çıxışlıq
İnsan-dan[insannan]

41.Hansı qoşa islənə samitlərdə dəyşilik baş vermir ?
ll,dd,şş,ss,ff,cc.
Məsələn :güllə,addım,təəssüf,yeddi,təəcüb,meşşan,tənəffüs,şəffaf vəs.

42.Sonu ç olan sözlər özündən sonra samit gəldikdə necə tələfüz edilir ?
Ş kimi məsələn üç+dür[üşdü] və.s

43.Sözə saitlə başlayan söz və şəkilci artırdıqda söz sonundakı samit neçə olur?(Yada saxla)
Cingiltiləşir.məsələn dörd[d] adam..Dör[t] dəftər.

44.Tək hecalı sözlərə sonunda qoşa samitlərin hər ikisi yazlır?
Bəli

45.Tək hecalı sözlərə samitlə başlayan şəkilci olduqda neçə olur?
Samitin biri düşür,məsələn:sirr+lər,hissiz-his+siz,fənn+lər-fənlər.

46.Heca nədir?
Sözün asanlıqla bölünən hissəsi

47.Heca nəyə əsaslanır?
Sait səslərə

48.Yaranmasında hansı səs işturak edir?
Samit səs

49.Hecanın necə növü var hansılardır?
2 acıq və qapalı

50.Acıq heca nədir?
Saitlə bitən

51.Qapalı heca nədir?
Samitlə bitən

52.Heca nəyə əsaslanır?
Sözlərin yazlış qaydasına

53.Ahəng qanunu nədir?
Qalın və incə saitlərin bir-bir ni izləməsinə

54.Saitlərin ahəngi necə yerə bölnür?
2 yerə.incə və qalın saitlərin ahəngi

55.Damaq ahəngi nədir?
Sözdə ya qalın,ya da ki,incə saitlərin bir birni izləməsi.məsələn Baba .və.s

56.Dodaq ahəngi nədir?
Dodaqlanan saitlərin bir-birini izləməsi

57.Türk dillərində bu qanun necə adlanır?
Türk dillərinin Dəmir qanunu.

58.Ahəng qanununa tabe olmayan sözlər hamsı alınmadır?
Xeyir istisnalar var, məsələn,ilğım,işıq,ilan,ilxı,inam,inanc,inanmaq,ildırım,ilıq,işartı,iraq ,işıldamaq,quzey və.s

59.Vurğunun neçə növü var?
3

60.hansılardır?
1.Heca 2.Məntiqi 3.söz

61.Heca vurğusu nədir?
Sözdə hecaların birinin digərinə nisbətən qüvvətli deyilməsidir.

62.Vurğu qəbul etmiyən şəkilcilər hansılardır?
İsimləri şəxs səkilçisi(am,san,dır,ık,sınız,dır,lar)
İdi,imiş,isə.felin zaman şəkilciləri,ilə qoşması,felin inkar ma şəkilçisi ca qoşması.Feli bağlama şəkilcisi madan,arkən,soyad düzəldən şəkilcilər ov,yev,ova,yeva,.Felin şəxs -kəmiyət şəkilcisi.Zərf düzəldən Casına.dək,can qoşma,mı ədatı,

63.Vurğu qəbul edən şəkilcilər?
Dır -icbar növ
İn-mənsubiyyət,yiyəlik,leksik şəkilci kimi
Sa -şərt şəkilciso kimi.
La şəkilçisi.
Ma -feldən isim düzəldən kimi.
Və.s

64.Əlifba nəyə deyilir?
Həriflərin sıra ilə düzluşünə

65.Əlifbamızda necə səs,neçə hərf var?
32 hərf,34 səs.

66.Fonetik təhlil hansı qaydalara əsaslanır?
Sözün səs və hərf tərkibi göstərməlidir
Sait səslər növlərinə görə təhlil edilir
Samit səslər növlərinə görə təhlil edilir
Sözün heca və vurğusu gözlənilir
Sözdə ahəng qanunu gözlənib,gözləmədiyi göstərilir.

67.Fonetik təhlil zamanı nələr yazıya (orfiqrafik normaya)görə aparılır?
Ahəng qanunu,heca,Vurğu.

68.Fonetik təhlil zamannı nələr bəs təlləfüz orfoepiay normasına əsasən aparılır?
Səslər,sait və samit səslərin növləri,sözün səs tərkibi .

 

Hazırladı :Ayəddin Ələskərli
Abituryent Miq və DQ hazırlığı.
Əlaqə nömrəsi: O70 874 32 38